Vaak als ik weer eens een bijzondere klok onder handen heb, denk ik bij mezelf, eigenlijk moet ik daar iets over schrijven. Het lijkt mij leuk en ook waardevol om kennis en vooral de vraagtekens met anderen te delen. Ik zou het dan ook leuk vinden als iemand aanvullende informatie heeft, om die uit te wisselen. Zo kreeg ik enkele maanden geleden de vraag een staande klok te restaureren. Op het eerste gezicht een Amsterdams staande klok, echter gesigneerd; G: Van Cuik me fecit s Antonius. De kast ziet er eenvoudig uit, maar roept her en der vraagtekens op. Daar kom ik later op terug.
Het uiterlijk van de wijzerplaat is wat doorleefd. Enige slijtage aan de verzilveringen en de kleurlak. De plaat zelf is gemaakt van een relatief dunne messing plaat en zit bevestigd op het uurwerk met ijzeren bevestigingspoten. De cijferring wijkt af met zijn rijk gegraveerde ruimtes tussen de uurcijfers, wat hem een drukke uitstraling geeft. De indeling van de wijzerplaat is vrij eenvoudig(Zie afb. 1).
Afb. 1: De wijzerplaat
Naast de tijdsaanduiding tot op de seconde is ook de maanstand met hoogwaterstand voor Amsterdam en datum af te lezen. De gravering in de toog laat aan de linkerzijde iemand zien die zaait en in het halfronde segment is de nacht te zien bij een zeilend schip op zee. Aan de rechterzijde is iemand te zien die oogst. In het halfronde segment is een ochtendgloren te zien boven het land(Zie afb. 2).
Afb. 2: Gravering in de toog
Tegenpolen
Het zijn dus elkaars tegenpolen: zaaien en oogsten, nacht en dag, water en land. Op een wijzerplaat van J.P. Kroese en Zoon vinden we eenzelfde gravering in de toog(Zie afb. 3).
Afb. 3: Zelfde tooggravering op wijzerplaat van J.P. Kroese
Hieruit zou je kunnen concluderen dat in ieder geval de wijzerplaat uit Amsterdam is betrokken of daar in opdracht is gegraveerd. Ik denk dat laatste, want Amsterdamse wijzerplaten hebben nooit ijzeren bevestigingspoten. Tenslotte heeft niemand uit het Oosten van Nederland er iets aan te weten wanneer het hoog water is in Amsterdam. Het medaillon is verfraaid met een uitgezaagde en gegraveerde plaat met de signatuur van de maker (of in ieder geval de verkoper). De secondewijzer is ooit vervangen door een fantasiemodel uit blik. Deze is weer vervangen door een passend model. De andere wijzers zijn fraai van model en netjes gemaakt.
Vleugelschroeven
Het acht dagen lopende platine uurwerk heeft de nodige kenmerken die afwijkend zijn van de standaard Amsterdamse uurwerken(Zie afb. 4).
Afb. 4: Het achtdaagse platine uurwerk
Om te beginnen de bevestiging van het uurwerk. Dit geschied door de onderkant van het plankje waarop het uurwerk staat met twee enorme "vleugelschroeven"(Zie afb. 5).
Afb. 5: Enorme vleugelschroeven
Op deze afbeelding is ook te zien de afwijkende bevestiging van de snaren. Deze zijn geknoopt aan twee schroefogen onder in het plankje. De platines zitten aan elkaar bevestigd met vijf stellingpoten. Het bijzondere hiervan is dat deze stellingpoten aan weerszijden worden bevestigd met voorsteekpennen(Zie afb. 6).
Afb.6: Voorsteekpennen
Ankerkloof
De grondraderen zijn op een afwijkende manier bevestigd aan de wals. Waar dit normaal wordt gedaan met een kleine borgplaat zijn de borgplaten hier zo groot dat de diameter reikt tot op de tandkrans. Je ziet dus geen spaken meer(Zie afb. 7).
Afb. 7: Grondrad met dubbelwandige wals Ankerkloof
De wals is dubbelwandig. Iets wat ik ook nog nooit ben tegengekomen. De binnenste wand is van dik messing en gewoon glad, terwijl de buitenste wand, ook van messing, dun is en de groeven bezit. Deze groeven zijn geforceerd. Wat ook in het oog springt, is de ankerkloof. Deze is van staal gemaakt en is van een zwevend model. Dus niet zoals gebruikelijk een brug, aan weerszijden geschroefd, maar nu maar aan één zijde geschroefd. Hierop is de slingergalg geklonken, die dan weer van messing is en deze heeft meerdere inkepingen om de slinger in verschillende posities te hangen(Zie afb. 8).
Afb. 8: Geklonken slingergalg
Het anker is bevestigd op een mooi gedraaide messing bus. De drijver is bijzonder gebogen van vorm, maar dit is mijns inziens wel origineel.
Repetitielichter
In het wijzerwerk valt op dat het wisselrad op een stalen rondsel zit bevestigd. De lagering is op een stalen schroefas, wat inhoud dat dit rad staal op staal loopt. In dit geval geen beste combinatie omdat men vergeten was dit draaipunt te smeren. Wat tot gevolg had dat het wisselrad muurvast zat, met roest. Ook valt de vorm van de kloof van het uurrad op. Deze is in tegenstelling tot de andere onderdelen van vrij dun messing vervaardigd en smaller dan gewoonlijk(Zie afb. 9).
Afb. 9: Wisselrad
Leuk detail is dat in de drie kalender raderen die de maanschijf aandrijven het aantal ingedraaide sierringen de volgorde van monteren aangeven. Het slagwerk vertoont weinig bijzonderheden. Naast robuuste lichters is de repetitielichter ook nog het vermelden waard. Deze wordt als enigste lichter of rad niet op zijn plaats gehouden door een voorsteekpen, maar door zijn veer die deels de lichter omvat(Zie afb. 10). De wisselaar voor de hamerlichters is gemaakt van messing terwijl deze normaliter van staal zijn gemaakt.
Afb. 10: Repetitielichter
Kwartierslag
Van origine is het slagwerk gemaakt met een kwartierslag. De uitlicht pennen voor de kwartieren waren verwijderd uit het wisselrad. Deze zijn weer teruggeplaatst. De hamerveren zijn laag in het uurwerk geplaatst, wat inhoudt dat ze vrij grote bogen hebben om toch bij de hamers uit te komen. De repetitielichter en de wekkerlichter zijn van ijzer gemaakt. Ook dit wijkt af van een standaard Amsterdams uurwerk.
Of van Cuik (Cuijk) het uurwerk zelf heeft gemaakt, is niet met zekerheid te zeggen. Maar gezien het veelvuldige gebruik van staal in het uurwerk, wat toch kenmerkend is voor Oost-Nederland, en ook de opgesomde bijzonderheden, is het heel aannemelijk dat het uurwerk in deze streek is gemaakt. Er zijn wel andere klokken bekend van Gerardus van Cuijck, maar die hebben een meer provinciale uitstraling. Deze klok is de enigste met zo'n Amsterdamse uitstraling.
Houtworm
De kast is gerestaureerd door de meubelrestaurator, Michiel van den Ent te Zutphen. Deze constateerde dat er in het verleden veel aan de eiken met noten gefineerde kast is gedaan. Niet ten goede van de kast. Vele lijsten en stukken fineer waren vervangen door andere houtsoorten, zoals maranti en iepen. Het zaagwerk in de kap was ooit vervangen door grof gezaagd noten triplex. De onderkast bleek behoorlijk aangetast te zijn door nog actieve houtworm en tot slot was de gehele kast gelakt met een synthetische lak.
Oud glas
Allereerst is de kast vergast zodat alle nog aanwezige houtworm met zekerheid gedood is. Vervolgens is de laklaag verwijderd, waardoor de tekening van het hout en de ingelegde delen weer duidelijker zichtbaar werden. Het zaagwerk in de kap is geheel vervangen, evenals de vele in het verleden vervangen lijsten van verkeerde houtsoorten. Het achterschot, wat ooit vervangen was door vuren is weer vervangen door eiken. Het snijwerk bovenop de deur van de romp was ooit vervangen door een vormeloos fantasiemodel. De meubelmaker heeft een verkleinde kopie gemaakt van de kuif op de kap. Tenslotte heeft hij al het moderne glas vervangen door mooi oud glas, waar wat oneffenheden in zitten. De kast is uiteindelijk afgewerkt met was zoals dit gebruikelijk was in de 18de eeuw(Zie afb. 11).
Afb. 11: De klok in gerestaureerde staat
Even alle bijzonderheden op een rij:
- 01: het veel gebruik van ijzer.
- 02: de bevestiging van zowel het uurwerk als de snaren.
- 03: de stellingpoten zijn aan weerszijden met voorsteekpennen bevestigd.
- 04: de opwindtrommels zijn dubbelwandig en de groeven geforceerd.
- 05: de bevestiging van de grondraderen met grote borgplaten.
- 06: de afwijkend gevormde ankerkloof.
- 07: de dunne kloof voor het uurrad
- 08: de messing hamerwisselaar
- 09: het ijzeren rondsel van het wisselrad
- 10: de dunne wijzerplaat met zijn ijzeren bevestigingspoten
- 11: het afwijkend graveerwerk op de cijferring
- 12: de gewichten met hun ophangogen
